منشور جدید حوزه و تحقق حوزه پیشرو
بیانات مقام معظم رهبری در قالب «منشور حوزوی» درباره «حوزه پیشرو و سرآمد» نقطه عطفی در مسیر تحولات حوزه‌های علمیه محسوب می‌شود. هرچند محتوای آن برای آشنایان با منظومه فکری ایشان تازگی نداشت، اما تدوین یک‌پارچه و راهبردی آن قابل توجه است. این منشور، در صورت تعامل فعال حوزه با آن، می‌تواند سند بالادستی تحول علمی، معرفتی و نهادی در حوزه باشد؛ تحولی که چرخه کامل تولید علم، از نظر تا عمل، و از نظریه‌پردازی تا الگوی حکمرانی را پوشش دهد.
رهبری بر تولید علم دینی و نظام‌سازی در حکمرانی، به‌ویژه در حوزه اقتصاد و مفاهیم فلسفه اقتصادی، تأکید داشته‌اند. تحقق این هدف نیازمند استخراج نظامات معرفتی توسط نخبگان حوزه و تبدیل آن به الگوهای تحقق‌پذیر است. فاصله حوزه با وضعیت مطلوب، تنها با تقویت چرخه تولید علم و گفتمان‌سازی اجتماعی کاهش می‌یابد.
۲. آغاز تحلیل اندیشه اقتصادی سید جمال‌الدین اسدآبادی
سید جمال‌الدین اسدآبادی آغازگر اندیشه‌پردازی در باب «اقتصاد اسلامی» به‌شمار می‌رود. اندیشه اقتصادی او با وجود جنبه‌های انتقادی نسبت به استعمار غربی، هنوز از سطح آرمان‌گرایی فراتر نرفته است و از ارائه نظریه‌های انضمامی بازمانده است. سید جمال به مرحله مسئله‌مندی در برابر اقتصاد مدرن غرب می‌رسد، اما تولید نظریه اقتصادی‌ای که بتواند با مکاتب اقتصادی معاصر گفت‌وگو کند، در اندیشه او دیده نمی‌شود. بر این اساس دو محور اصلی برای ادامه پژوهش در نظر گرفته شده است:
بررسی اثرگذاری عملی اندیشه‌های او بر علمای معاصر شیعه، به‌ویژه در ایران و نجف؛
مطالعه تأثیر فکری او بر شاگردانش و سیر تکوین اندیشه اقتصاد اسلامی از طریق آنان.
۳. تأثیرگذاری سید جمال بر آقا نجفی اصفهانی و نهضت تحریم تنباکو
آقا نجفی اصفهانی از جمله علمایی است که به‌صورت جدی متأثر از اندیشه‌های سید جمال قرار گرفته است. او نقش محوری در نهضت تحریم تنباکو، همراه با مراسلات مؤثر با میرزای شیرازی، ایفا کرد. تلاش‌های وی، از جمله ارتباط با کنسول انگلیس، مکاتبات با ظل‌السلطان و سخنرانی در مسجد جامع اصفهان، به تحقق عینی فتوای تحریم منجر شد و ساختار قدرت اقتصادی را تحت‌تأثیر قرار داد.
۴. آغاز سنت اقتصاد مقاومتی از سوی علما
یکی از اقدامات جدی آقا نجفی، تعهدنامه‌ای در تحریم تدریجی کالاهای خارجی بود که همراه با دیگر علمای اصفهان به امضا رسید. در این تعهدنامه، علما متعهد شدند:
اسناد شرعی را فقط بر روی کاغذ ایرانی بنویسند؛
بر میتی که کفن غیرایرانی دارد نماز نخوانند؛
لباس غیرایرانی نپوشند و به دیگران توصیه به پوشش ایرانی کنند؛
مهمانی‌ها را مختصر و ساده برگزار کنند؛
به وافوریان بی‌اعتنایی نمایند.
این تعهدات هرچند حکم شرعی نداشت، اما جنبه الزام اخلاقی و اجتماعی جدی یافت و به الگوی اقتصاد مقاومتی سنتی در جامعه دینی بدل شد.
۵. گزارشات خارجی از تأثیر اقتصادی علمای اصفهان
گزارش سفارت انگلیس (چارلز مارلینگ) تأیید می‌کند که علمای اصفهان با فعالیت‌های خود موجب اخلال در تجارت کالای غربی، به‌ویژه اروپایی، شدند. این فعالیت‌ها چنان گسترده بود که سرمایه‌گذاران انگلیسی در ایران را با خطر ورشکستگی مواجه ساخت و دربار قاجار را تحت فشار برای توقف این نهضت قرار داد. کنسول انگلیس نیز به ظل‌السلطان نامه نوشت و از او خواست از اقدامات «فتنه‌انگیز» علمایی چون آقا نجفی جلوگیری شود. اقدامات مشابهی نیز در برابر بانک روس و امتعه روسی انجام گرفت و تحریم کالاهای روس به‌عنوان بخشی از سیاست حفظ اسلام معرفی شد.
۶. تأسیس شرکت اسلامیه؛ نخستین نهاد اقتصاد مردمی
یکی از ثمرات عملی اندیشه‌های اقتصادی مقاومت‌محور علما، تأسیس «شرکت اسلامیه» در حوزه نساجی بود. این شرکت با سرمایه‌گذاری علما، وقف اموال و مشارکت مردمی در ایران و عثمانی تأسیس شد و تولید پارچه ایرانی را با هدف رقابت با واردات غربی دنبال کرد. علما به‌ویژه در اصفهان، از پارچه‌های تولید این شرکت به‌عنوان کالای تبرک شده یاد کرده و آن را ترویج کردند. علاوه بر این در این دوران آقا نجفی اصفهانی تأکید می‌کنند که تحریم کالای خارجی تا زمانی که تولید داخلی به کفایت نرسد، فقهی قابل صدور نیست، اما توصیه عملی، ترغیب، حمایت و تبلیغ برای کالای ملی از وظایف حوزویان است.
۷. ریشه‌های اندیشه اقتصادی اسلامی در شاگردان سید جمال
اندیشه‌های سید جمال، به‌ویژه در حوزه عدالت، استقلال اقتصادی، مبارزه با استعمار و خودکفایی، بیش از آن‌که در ایران پس از وفات او ادامه یابد، در مصر و از طریق شاگردانش مانند محمد عبده، رشید رضا، حسن البنا و سید قطب پرورده شد. این جریان فکری، با تأکید بر عدالت اجتماعی، فقرستیزی و اقتصاد اسلامی، الهام‌بخش روشنفکران دینی در ایران مانند آیت‌الله طالقانی، مهندس بازرگان، شهید مطهری و مقام معظم رهبری شد. در این راستا آثاری چون عدالت اجتماعی در اسلام از سید قطب و تألیفات مالک بن نبی، در شکل‌گیری مفاهیم عدالت، فقر، کرامت اقتصادی و اقتصاد مستقل در ادبیات دینی مؤثر بودند.
۸. انتقاد از سرمایه‌داری و تأکید بر عدالت در تجارت
یکی از حضار نگرانی‌هایی درباره درون‌زایی مطلق اقتصاد و قفل شدن آن در خود، مطرح کرد. استاد توضیح دادند که علما با تجارت متوازن و عادلانه مشکلی نداشتند، اما آن‌چه محل اعتراض بود، تجارت استعماری و ناعادلانه‌ای بود که به استثمار منجر می‌شد. وقتی مواد اولیه را ارزان می‌خرند، اما از انتقال فناوری، صنعت و آموزش جلوگیری می‌کنند، این نوع تجارت از عدالت فاصله می‌گیرد. عدالت، اگرچه می‌تواند عرفی تعریف شود، اما تنها در بستر بازار آزاد و رقابت منصفانه معنا دارد؛ نه در فضای تحمیلی استعمار و انحصار.
۹. آغاز مواجهه روشنفکران با سرمایه‌داری غربی
از دل همین انتقادات است که ادبیات روشنفکری جهان اسلام به‌ویژه در مصر، به سمت نقد سرمایه‌داری و مفاهیم مارکسیستی متمایل شد. البته در جلسات آتی مقرر شده بررسی شود که این تأثیرات تا چه حد برگرفته از اسلام بوده است و تا چه اندازه متاثر از سوسیالیسم و چپ‌گرایی غربی الهام گرفته شده است.
جمع‌بندی
سید جمال‌الدین اسدآبادی، آغازگر صورت‌بندی اندیشه اقتصاد اسلامی است؛ اگرچه اندیشه او نظریه‌مند و مدل‌پردازانه نیست، اما با الهام‌بخشی به علما و روشنفکران، نهضت مقاومت اقتصادی را آغاز کرد. این اندیشه در ایران از طریق آقا نجفی اصفهانی و نهادهایی مانند شرکت اسلامیه، و در مصر از طریق شاگردانی مانند سید قطب و محمد عبده، به گفتمانی مؤثر و تمدنی بدل شد. مبارزه با استعمار اقتصادی، تقویت تولید داخلی، و ترسیم الگوهای عدالت‌محور، از ستون‌های اصلی این اندیشه به‌شمار می‌روند.
مشاهده دوره
