خلاصه جلسه دهم (مهندس بازرگان 1)
بازخوانی اندیشه‌های اقتصادی مهندس مهدی بازرگان: از تفسیر علمی تا صورت‌بندی نظریه اقتصاد اسلامی
۱. زمینه تاریخی و فکری بازرگان
مهدی بازرگان از نخستین روشنفکران دینی در ایران معاصر است که با تکیه بر روش «تفسیر علمی» تلاش کرد میان آموزه‌های دینی و دستاوردهای علمی پیوند برقرار کند. او در فضایی فعالیت می‌کرد که ایران در حال تجربه ورود مدرنیته، گسترش اندیشه‌های سوسیالیستی و سرمایه‌داری و شکل‌گیری جریان‌های متنوع روشنفکری بود. بازرگان می‌کوشید پاسخی دینی به پرسش‌های نوین ارائه دهد و نشان دهد که اسلام ظرفیت درونی برای مواجهه با مسائل جدید دارد.
زمینه‌های فکری او در دهه‌های ۲۰ و ۳۰ خورشیدی شکل گرفت، زمانی که آزادی نسبی سیاسی و اجتماعی، امکان طرح دیدگاه‌های متنوع را فراهم کرده بود. در این بستر، او نه تنها به دفاع از دین در برابر موج‌های علمی و فلسفی غرب پرداخت، بلکه تلاش کرد اقتصاد اسلامی را در قالبی نوین صورت‌بندی کند. این کوشش‌ها بعدها به یکی از ستون‌های اصلی گفتمان اقتصاد اسلامی در ایران بدل شد.
۲ .ضریب تبادل مادیات و معنویات
یکی از مفاهیم ابتکاری بازرگان، ایده «ضریب تبادل مادیات و معنویات» است که در رساله‌ای با همین عنوان مطرح شده است. او کوشید نشان دهد که رابطه‌ای دوسویه و تنگاتنگ میان عوامل مادی و معنوی در زندگی انسان وجود دارد. به بیان دیگر، پیشرفت اقتصادی و رفاه مادی بدون رشد اخلاقی و معنوی پایدار نمی‌ماند، و تعالی معنوی نیز بدون تأمین نیازهای مادی جامعه محقق نمی‌شود.
بازرگان در این چارچوب، اقتصاد اسلامی را نظامی می‌دانست که میان ابعاد مادی و معنوی توازن برقرار می‌کند. او با بهره‌گیری از داده‌های علمی و تجربی زمانه‌اش، این تعامل را نه صرفاً اخلاقی، بلکه یک رابطه واقعی و قابل مشاهده معرفی کرد. این دیدگاه، پایه‌ای برای نظریه‌های بعدی او درباره کار، تولید، عدالت اجتماعی و نقش دین در سامان‌دهی اقتصاد بود.
۳. مواجهه با پوزیتیویسم و نقد مارکسیسم
بازرگان در آثار خود به‌ویژه به نقد فلسفه‌های رایج غربی پرداخت. او پوزیتیویسم را به دلیل تقلیل جهان به تجربه حسی ناکافی می‌دانست و تأکید داشت که دین افقی فراتر از حس و تجربه می‌گشاید. در برابر مارکسیسم نیز موضعی انتقادی داشت. به باور او، هرچند مارکسیسم در تحلیل طبقاتی جامعه نکات مهمی مطرح می‌کند، اما با تکیه صرف بر ماده و اقتصاد، از معنویت و ارزش‌های اخلاقی غفلت می‌ورزد.
او سرمایه‌داری را نیز نقد می‌کرد، اما انتقادش به سوسیالیسم تندتر بود، زیرا این مکتب را در تضاد مستقیم با باورهای توحیدی و آزادی فردی می‌دید. بدین ترتیب، بازرگان کوشید اقتصاد اسلامی را به‌عنوان راهی سوم معرفی کند که از نقاط قوت هر دو نظام بهره می‌گیرد، اما بر بنیاد ایمان، عدالت و معنویت بنا می‌شود.
- پراگماتیسم در اسلام و پیوند با قرآن
در رساله «پراگماتیسم در اسلام»، بازرگان کوشید نشان دهد که اسلام یک نظام عمل‌گرا و فایده‌گراست. او از مفهوم پراگماتیسم در فلسفه غرب الهام گرفت، اما آن را در چارچوب قرآن و سنت بازتعریف کرد. در نگاه او، ارزش‌ها و آموزه‌های اسلامی نه صرفاً توصیه‌های اخلاقی، بلکه راهبردهایی عملی برای بهبود زندگی فردی و اجتماعی‌اند.
بازرگان در این مسیر از تفسیر علمی بهره برد. او معتقد بود قرآن تنها کتاب اخلاق و عبادت نیست، بلکه رهنمودهایی در حوزه‌های علم، اجتماع و اقتصاد نیز ارائه داده است. این پیوند میان پراگماتیسم و قرآن، یکی از پایه‌های اصلی تلاش او برای استخراج نظام اقتصادی از متون دینی بود.
- آثار کلیدی بازرگان: «راه طی‌شده»، «عشق و پرستش»، «ذره بی‌انتها»
آثار مهندس مهدی بازرگان متنوع هستند، اما برخی نقش کلیدی در شکل‌گیری اندیشه اقتصادی او دارند. کتاب راه طی‌شده بررسی تطور تاریخی اندیشه‌های بشری و روایت مارکسیستی تاریخ اقتصاد است. بازرگان در این کتاب به نقد نگاه یک‌سویه مارکسیست‌ها می‌پردازد و در برابر آن، تاریخ را با معیار ایمان و اخلاق بازخوانی می‌کند.
کتاب عشق و پرستش یا ترمودینامیک انسان کوششی برای تلفیق علم و دین است. او با بهره‌گیری از قوانین فیزیک و ترمودینامیک، نشان می‌دهد که انسان موجودی است که باید انرژی مادی و معنوی خود را در مسیر پرستش و تعالی هدایت کند. در کتاب ذره بی‌انتها نیز تلاش کرد نشان دهد که نگاه علمی و دینی می‌توانند هم‌پوشانی داشته باشند و دین را از اتهام ناسازگاری با علم برهاند.
این آثار، هرچند در ظاهر علمی و فلسفی‌اند، اما زمینه‌ساز ورود او به مباحث اقتصادی شدند؛ زیرا پیوسته بر رابطه میان ماده و معنا، کار و ایمان، و پیشرفت و عدالت تأکید داشتند.
- ترمودینامیک اجتماع و نظریه‌های اقتصادی
یکی دیگر از مفاهیم ابتکاری بازرگان، ایده «ترمودینامیک اجتماع» است. او با الهام از قوانین فیزیک، جامعه را همچون سیستمی می‌دید که در آن انرژی‌های مادی و معنوی جریان دارند. در این چارچوب، اقتصاد به‌منزله بخشی از این سیستم مطرح می‌شود که اگر بدون پیوند با ارزش‌های معنوی باشد، به بی‌تعادلی و فروپاشی می‌انجامد.
بازرگان از این ایده برای نقد نظام‌های اقتصادی غربی استفاده می‌کرد. او معتقد بود مارکسیسم با تمرکز افراطی بر نیروهای مادی، جامعه را به یک سیستم بسته بدل می‌کند و در نهایت به بحران منجر می‌شود. در مقابل، اقتصاد اسلامی با گشودن راهی به سوی معنویت، به جامعه امکان می‌دهد انرژی خود را در مسیر عدالت و پیشرفت پایدار هدایت کند.
- مبانی قرآنی اقتصاد و ایده اقتصاد بومی ایرانی
در آثار بازرگان، قرآن همواره منبع اصلی الهام بود. او آیات مربوط به کار، تولید، انفاق، عدالت و ربا را در چارچوبی علمی تفسیر می‌کرد و بر این باور بود که این آموزه‌ها می‌توانند مبنای یک نظام اقتصادی کامل باشند. در رساله «کار در اسلام»، او کار را نه‌تنها وظیفه اجتماعی، بلکه عبادتی بزرگ دانست که ارزش انسان را می‌سازد.
بازرگان به دنبال ارائه الگویی از اقتصاد بومی ایرانی-اسلامی بود. او بر این باور بود که تقلید صرف از غرب یا شرق راهگشا نیست، بلکه باید بر پایه فرهنگ اسلامی و شرایط تاریخی ایران، الگویی مستقل ساخته شود. این نگاه، بعدها بر متفکرانی چون طالقانی، مطهری، بهشتی و حتی سروش اثر گذاشت و به گسترش ادبیات اقتصاد اسلامی در ایران کمک کرد.
- پرسش‌ها، پاسخ‌ها و ارزیابی نهایی اندیشه اقتصادی بازرگان
پرسش‌ها بیشتر پیرامون تعامل بازرگان با دیگر متفکران، تأثیر او بر شاگردان و نسبت اندیشه‌هایش با جریان‌های جهانی اقتصاد بود. پاسخ‌ها نشان می‌داد که بازرگان همواره در تلاش بود تا از یک‌سو دین را با علوم جدید آشتی دهد و از سوی دیگر، اقتصاد اسلامی را به‌عنوان بدیلی عقلانی و اخلاقی در برابر سرمایه‌داری و سوسیالیسم معرفی کند.
ارزیابی نهایی نشان می‌دهد که اندیشه اقتصادی بازرگان، هرچند گاه پراکنده و متأثر از زمانه خود است، اما سهمی بنیادین در شکل‌گیری گفتمان اقتصاد اسلامی در ایران دارد. او با ترکیب تفسیر علمی، نقد مکاتب غربی، ابتکاراتی مانند «ضریب تبادل مادیات و معنویات» و «ترمودینامیک اجتماع»، و اتکا به قرآن، کوشید چارچوبی نظری برای اقتصاد اسلامی فراهم آورد.
