شهید آیت‌الله دکتر سید محمد حسینی بهشتی (۱۳۰۷-۱۳۶۰ ش) یکی از تأثیرگذارترین متفکران اقتصادی انقلاب اسلامی بود. ایشان در اصفهان متولد شده و تحصیلات حوزوی را در قم نزد آیت‌الله بروجردی و علامه طباطبایی و همزمان فلسفه در دانشگاه تکمیل کردند. با تسلط بر زبان‌های آلمانی و انگلیسی، آشنایی عمیقی با مکاتب اقتصادی غرب داشتند.
بهشتی از پیشگامان مبارزه با رژیم شاه و یاران نزدیک امام خمینی (ره) بود. نقش محوری در شورای انقلاب، مجلس خبرگان قانون اساسی و ریاست دیوان عالی کشور داشت تا در ۷ تیر ۱۳۶۰ به شهادت رسید.
اندیشه‌های اقتصادی
مبانی کلی
شهید بهشتی معتقد بود اقتصاد اسلامی نه کپی از سوسیالیسم است و نه از لیبرالیسم، بلکه نظامی مستقل برآمده از جهان‌بینی توحیدی که هدف آن کمال انسانی و قرب الهی است، نه صرف انباشت ثروت.
نظریات کلیدی:
اقتصاد توحیدی (مکتبی)
اقتصاد را جزئی جدایی‌ناپذیر از جهان‌بینی اسلامی می‌دانست که محور آن عدالت و نفی ظلم اقتصادی است.
مالکیت سه‌گانه
– مالکیت خصوصی، عمومی و دولتی را با حدود شرعی مشخص می‌دانست
– با مالکیت‌های نامشروع و متمرکز مخالف بود
نظریه ارزش کار
منشأ اصلی ارزش و مالکیت را کار خلاق و مولد انسان می‌دانست. معتقد بود حتی مواد طبیعی بدون کار انسان فاقد ارزش مصرفی هستند و کار خلاق است که ارزش جدید می‌آفریند.
نقش محوری تعاونی‌ها
تعاونی‌ها را راهکار اصلی برای:
– حرمت نهادن به انسان جدای از سرمایه
– آزادسازی تولیدکنندگان از سلطه واسطه‌های غیرضروری
– مشارکت کارگران در مالکیت واحدهای تولیدی می‌دانست
در تعاونی‌های تولید، مالکیت مشاع است و صاحبان سهم باید همان کسانی باشند که در آنجا کار می‌کنند.
عدالت اجتماعی جامع
عدالت را نه تنها در توزیع، بلکه در تولید و فرصت‌ها نیز ضروری می‌دانست تا فاصله طبقاتی به حداقل برسد.
مسئولیت دولت
دولت اسلامی را موظف به تأمین حداقل‌های معیشتی همه شهروندان و نظارت فعال بر اقتصاد برای جلوگیری از انحراف و استثمار می‌دانست.
نفی ربا و سوداگری
ربا را عامل اصلی فساد اقتصادی و گسترش بی‌عدالتی دانسته و بر حذف آن از نظام بانکی تأکید داشت.
میراث فکری
شهید بهشتی با تألیف کتاب «اقتصاد اسلامی» و سخنرانی‌های روشنگر، مبانی نظری اقتصاد اسلامی را تبیین کرد. ایشان معمار فکری بسیاری از اصول اقتصادی قانون اساسی جمهوری اسلامی بود. دیدگاه‌هایش درباره تعاون و نظریه ارزش کار، نوآوری‌هایی بود که عمق جدیدی به مباحث اقتصاد اسلامی بخشید و همچنان الهام‌بخش پژوهشگران و سیاست‌گذاران است.